Ancient Temple

प्राचीन मंदिर

©Anna ®2022
7249157379

सनातन हिंदु धर्मामध्ये मंदिरे आणि मुर्तीपूजा ह्याला खूप महत्व आहे.

सनातन हिंदु ऋषीमुनींनी मंदिराची स्थापना करताना अतिशय बारकाईने अभ्यास केलेला होता. त्यांनी योगविद्येच्या सहाय्याने जे काही गुढ ज्ञान मिळवले होते ते ज्ञान प्राचीन मंदिरातील मुर्ती निर्माण करताना वापरले होते.

आजच्या मंदिरांपेक्षा प्राचीन मंदिरे कितीतरी पटीने गुढ, रहस्यमयी आणि महत्वपूर्ण आहेत ह्याचे सविस्तर वर्णन ह्या लेखमालेतून केले जाणार आहे.

प्राचीन मंदिराचे बांधकाम करताना मंदिरामधील वास्तूशिल्पावरील नक्षीकाम करताना वेगवेगळ्या वयातील व्यक्तीमत्वाचा अभ्यास करून नक्षीकाम व मुर्तीकाम केलेले होते.

एकाच मुर्तीमध्ये वेगवेगळी चित्राकृती (3D) कोरण्याची पद्धत सर्वप्रथम भारतीय वास्तूशिल्पकारांनी जगासमोर आणली होती.

आजकाल जसे मनोवैज्ञानिक एखादे थ्रीडी (3D) चित्र अस्पष्ट दाखवून तुमची बुद्धीमत्ता जाणण्याचा प्रयत्न करतात अगदी तशाच पद्धतीने प्राचीन ऋषीमुनींनी वास्तुशिल्पकारांना मुर्त्या कोरण्यास मार्गदर्शन केले.

आणि त्यातून त्या काळातील प्रगत शिल्पकारांनी वेगवेगळ्या वयोगटातील लोकांना एकाच मुर्तीमधून अनेक रूपाचे दर्शन होईल अशी शिल्प निर्माण केली.

प्राचीन मंदिरातील अशा शिल्पांमधून तुमच्या बुद्धीमत्तेचा विकास करण्याचा ह्या मागे शिल्पकारांचा मुख्य हेतू होता. आजकाल थ्रीडी (3D) फोटोंमधून असे मनोचिकित्सक चित्र आपण पाहत असतो.

परंतु भारतीय संस्कृतीमध्ये हजारो वर्षापूर्वीच प्राचीन सनातन हिंदु ऋषीमुनी आणि प्राचीन प्रगत शिल्पकारांनी (3D) थ्रीडीचा शोध लावला होता.

प्राचीन सनातन ऋषीमुनींनी अध्यात्माला विज्ञानाची जोड दिलेली होती. सनातन ऋषीमुनी फक्त योगसाधना करणारे साधू, संन्यासीच नव्हते तर ते प्रगत विज्ञान जाणणारे थोर वैज्ञानिकसुद्धा होते.

प्राचीन ऋषीमुनींसाठी अध्यात्म हेच विज्ञान होते. त्यामुळेच प्राचीन स्थापत्यशैलीमध्ये अध्यात्म आणि विज्ञानाला सुंदर प्रकारे गुंफले गेले होते.

प्राचीन मंदिरातील शिल्पाकृती बघत असताना सर्वसामान्य माणसांनी मुळात डोळ्यांपेक्षा बुद्धीचा वापर करावा असे माझे वैयक्तीक मत आहे.

स्वत:च्या बुद्धीचा कस लावायचा असेल तर प्राचीन मंदिरातील शिल्पाकृती बघताना चिकित्सक वृत्ती असावी. जर तुम्ही चिकित्सक वृत्तीने अशा मृर्ती बघितल्या तर तुमच्या लक्षात येईल.

तुम्ही डोळ्यांनी शिल्प बघत जरी असला तरी त्या शिल्पावरील गुढ नक्षीकामाचा परीणाम तुमच्या बूद्धीवरसुद्धा होवू लागतो.

ह्याचाच अर्थ असा आहे की, प्राचीन प्रगत शिल्पकारांनी सर्वसामान्यांच्या डोळ्यांपेक्षा व्यक्तीच्या बुद्धीचा विकास व्हावा ह्याच उद्देशाने शिल्पाकृती कोरलेली होती.

जर तुम्ही असे शिल्प अभ्यासायची सवय लावाल त्यावेळी नक्कीच तुम्हाला जाणवेल की, प्राचीन मुर्तीमध्ये कितीतरी गुढ रहस्यमयी अर्थ दडलेले आहेत.

त्यामुळे इथूनपुढे प्राचीन मंदिरातील शिल्पाकृती बघत असताना डोळ्यांसोबत मेंदुव्दारे शिल्प बघण्याचा प्रयत्न करा. तुम्हाला एकाच मुर्तीमध्ये अनंत अर्थ दडलेले दिसून येतील.

एक सर्वसामान्य बुद्धीचा वापर न करता मनोचिकित्सक वृत्तीचा स्वत: वापर करा. एकाच

प्राचीन मंदिरातील शिल्पाकृती  मधील मुर्तीमध्ये अनेक गुढार्थ दडलेले तुमच्या निदर्शनास येईल.

प्राचीन काळी मंदिरे निर्माण करणारे आणि शिल्प तयार करणारे शिल्पकार ह्यांचा एकत्रित समुह असायचा. वास्तुशास्त्राच्या आधारे हे शिल्पकार मंदिरामधील हजारो मुर्तींचे कोरीवकाम करत होते.

एखादे मंदिर उभारण्यासाठी प्राचीन ऋषीमुनी, स्थापत्यविशारद हे अत्यंत बारीक गोष्टींचा अभ्यास करत होते. मंदिराची रचना करताना त्यासाठी लागणारी योग्य भूमी आणि त्याचे निरीक्षण अत्यंत महत्वाचे मानले जाते.

पृथ्वी, जल, तेज, वायू आणि आकाश ह्या पंचमहाभूतांच्या आधारावर मंदिराचीसुद्धा रचना केली जात होती.

मानवी शरीर आणि मंदिर ह्या दोन्हींचा खूप घनिष्ट संबंध प्राचीन ऋषीमुनींनी आणि स्थापत्य विशारदांनी घडवून आणलेला दिसून येईल.

दिव्य पुरूषोत्तमाच्या रूपामध्ये बघता येईल अशी अनुकूल वास्तू म्हणजेच मंदिर.

ह्या मंदिराच्या रचनेच मानवी अवयवांचा कसा संबंध आला आहे ते आपण पाहूया.

कलश- केस, आमलक- मस्तक, कंठ- गळा, शुकनास- नाक, वेदी- खांदा, प्रवेशव्दार- मुख, जंघा- मांड्या आणि मुर्ती म्हणजे आत्मा. अशा पद्धतीने मानवी अवयवाचे मिळून मंदिर तयार होते.

प्राचीन मंदिरे निर्माण करताना शिल्पकारांनी अक्षरश: तहान भूक हरपून आपल्या कलेला जिवंतपणा दिलेला आढळतो.

त्या काळातील राजवंशाने किंवा धनिक व्यक्तीने मंदिरनिर्मीतीचे काम हाती घेतले की, विविध प्रदेशातून नामांकित शिल्पकारांना स्थापत्यविशारद एकत्र घेवून येत होते.

मंदिर निर्मिती करताना त्या ठिकाणी अनेक वर्षे अगदी भक्तीभावाने, पूजेच्या वृत्तीने व व्यवसायिक वृत्ती बाजूला ठेवून प्रत्येक मुर्ती घडवताना शिल्पकार जणू आपल्या कलेची साधनाच करत होते.

शिल्पकारांची हिच मुकसाधना त्यांच्या कलेव्दारे दगडामध्ये प्राण ओतायचे. त्यामुळेच आजही हजारो वर्षापूर्वीची प्राचीन मंदिरातील मुर्ती बघताना आपल्याला त्या मुर्त्या जिवंतच वाटाव्यात असा भास होतो.

प्राचीन ऋषीमुनी, स्थापत्यविशारद, शिल्पकार ह्या सर्वांनीच भारतीय प्रगत तंत्रज्ञान, वास्तूरचना आणि संस्कृती हेच सर्वोच्च ध्येय ठेवून भारतामधील अतिशय पवित्र भूमी निवडून त्याठिकाणी दैवी स्पंदने निर्माण होणारी भव्य दिव्य मंदिरे निर्माण केली.

आजही प्राचीन मंदिरे बघताना बुद्धी चक्रावून जाते. हजारो वर्षांपूर्वी कोणतीही आधुनिक हत्यारे, मशिनरी नसताना एवढी सुंदर मंदिरे कशी निर्माण केली असतील?

ह्याचे आजच्या वैज्ञानिकांनासुद्धा कोडे पडले आहे.

परंतु अशा मंदिराची केंद्रीय संरचना बघून हे अनुमान निश्चित काढता येते की, त्या काळी मंदिर बांधण्यापूर्वी त्या मंदिर परिसराचे नकाशे काढले जात होते.

त्यानंतर त्यामध्ये सिमेट्री साधली जात होती आणि अगदी तशाच पद्धतीने मंदिर निर्माणकार्य पूर्ण केले जात होते.

प्राचीन मंदिरांच्या भिंतीसाठी मोठमोठे दगड कोरीम काम करून वापरलेले दिसून येतात.

परंतु हजारो वर्षे उलटली तरी आजही प्राचीन मंदिराच्या भिंतीचे दगड तसूभरही हललेले दिसून येत नाही.

अशा भिंतीच्या दगडांचे नीट निरिक्षण केले असता हे ध्यानात येते की, हे दगड एकमेकांत जोडण्यासाठी दोन दगडांना जोडण्यासाठी पट्टीचा ([]) वापर केलेला आहे.

परंतु दोन दगडांमधील जाड पट्टी लोखंडाची असावी असा तुमचा प्राथमिक अंदाज असेल परंतु तुमचा हा समज निरिक्षणाअंती खोटा ठरू शकतो.

कारण प्राचीन स्थापत्यविशारदांनी दोन दगडांना जोडण्यासाठी लोखंडी पट्टीचा वापर केलेला नसून दगडी पट्टीचा([]) वापर केलेला आहे.

तुम्हालाही आश्चर्य वाटले ना?

होय हेच खरे आहे.

आज आपण दोन वस्तू एकमेकांत अडकून राहण्यासाठी लोखंड वितळून लोखंडी द्रव दोन जड वस्तूंमध्ये ओततो.

त्यानंतर काही वेळाने वितळवून खोबणीमध्ये ओतलेले लोखंड थंड होवून जाड पट्टी दोन्ही वस्तूंना एकमेकांत अडकून ठेवू शकते.

अगदी तशाच पद्धतीने प्राचीन स्थापत्यविशारदांनी विशिष्ट दगड वितळवून मंदिराच्या भिंतीचे दगड एकमेकांत मजबूत अडकून ठेवण्यासाठी आधी दगड वितळवून त्याला दोन्ही दगडांच्या खोबणीमध्ये ओतून दगडामध्ये मजबूती आणलेली आहे.

दोन दगडांना जोडण्यासाठी विशिष्ट दगड वितवळ्याचा शोध हजारो वर्षापूर्वी सनातन ऋषीमुनी आणि प्रगत स्थापत्यविशारदांनी भारतात लावलेला होता.

आजही इतिहास संशोधक ह्यावर संशोधन करून दगड वितळव्याची प्रकिया जाणून घेण्याचा प्रयत्न करत आहेत परंतु त्यांना यश आलेले नाही.

ह्यावरून हेच लक्षात येते की, आजच्या स्थापत्यशैलीपेक्षा भारतात हजारो वर्षापूर्वी प्रगत आणि वैभवशाली स्थापत्यशैली अस्तित्वात होती.

प्राचीन मंदिराची निर्मिती करताना लागणारे मोठमोठे दगड फोडून त्यातून सर्वोत्तम नक्षीकाम केलेल्या मुर्त्या, मंदिराच्या भिंती, कलात्मक गोपूर, मंदिराचा गर्भगृह, मंदिरामधील मंडप, मंदिरातील नक्षीदार खांब आणि मंदिराभोवती कोरलेल्या भिन्न भिन्न मुद्रा असलेले शिल्प बघताना सर्वसामान्य माणसाची बुद्धी स्तंभित होते.

अशा समृद्ध सनातन संस्कृतीचे दर्शन करताना मनात एकच विचार येतो.

की,

आजच्या आधुनिक युगापेक्षा प्राचीन सनातन संस्कृती आपल्यापेक्षा कितीतरी प्रगत होती.  परंतु आपणच आपली संस्कृती आणि इतिहासाचा विसर पाडल्यामुळे प्राचीन सनातन संस्कृती लुप्त होण्याच्या मार्गावर आहे.

टिप- वरील लेख पुरातन मंदिरासंबंधी अध्ययन आणि पुरातन ग्रंथाच्या आधारे लिहला आहे.

हल्लीच्या मंदिराच्या बांधकामाशी ह्याचा काहीही संबंध नाही. तसेच हा लेख माहीतीसाठी लिहला आहे.

Disclaimer: This article is just for providing knowledge and updates to readers, this content is made through ©Anna ®2022 Mob: 7249157379, this article has no intention to the heart or promotes any brand/company/startup, this article is only made for knowledge, education, entertainment purposes, and there is no promotion at all. “This blog and I do not claim any right over any of the graphics, or images used in this article.

All rights reserved to the respective copyright owners.” Copyright Disclaimer under Section 107 of the copyright act 1976, allowance is made for fair use for purposes such as criticism, comment, news reporting, scholarship, and research. Fair use is a use permitted by copyright statute that might otherwise be infringing.

Ancient Temple

प्राचीन मंदिर

©Anna ®2022
7249157379